Opatów — wzmiankowany już w 1189 roku. Początkowo zapewne własność klasztoru benedyktynów, później do 1232 roku zapewne cystersów.

W Opatowie krzyżowały się drogi z Wielkopolski i Pomorza na Ruś i z Krakowa na Litwę. Sprzedany w 1514 roku Krzysztofowi Szydłowieckiemu, który w latach 1520-30 opasuje miasto murami obronnymi z 4 bramami, zaprowadza wodociągi wykonane przez burmistrza Wacława Morawę. Miasto przechodzi kolejno na właśność tarnowskich, Ostrorogów, Radziwiłłów, Wiśniowieckich, Sanguszków, Lubomirskich i Potockich. Niszczone przez pożary w latach 1502, 1551, 1751, 1834, 1849.

Kolegiata p.w. św. Marcina. Kościół wzniesiony w drugiej połowie dwunastego wieku. Częściowo przebudowany w drugiej połowie piętnastego wieku oraz po zniszczeniu przez Tatarów w 1502 roku. Kościół murowany z ciosów piaskowca, romański z uzupełnieniami i szczegółami gotyckimi, renesansowymi i barokowymi. Wzniesiony na planie krzyża łacińskiego, korpus trójnawowy z transeptem (nawa poprzeczną) i prezbiterium na planie kwadratu. Na przedłużeniu naw bocznych od strony fasady 2 wieże, a po stronie przeciwnej 2 absydy we wschodniej ścianie transeptu. Nawy boczne otwarte na główną arkadami wspartymi o filarach z romańskimi gzymsami o rytej dekoracji geometryczne i roślinnej. Najstarszą zachowaną polichromią jest scena Ukrzyżowania, gotycka z 1470-80 roku w kapitularzu na zewnętrznej ścianie wieży. Całe wnętrze kościoła pokryte polichromią barokową z XVIII wieku. Między innymi sceny przedstawiające bitwy, Na Psim Polu, pod Grunwaldem i pod Wiedniem.

Jeden z najcenniejszych zabytków plastyki renesansowej w Polsce to seria nagrobków Szydłowieckich. Na cokole długa płaskorzeźba i grawerowana płyta brązowa ze sławnym tzw. lamentem Opatowskim — wielofigurową sceną przestawiającą rozpacz dworu na wieść o śmierci kanclerza.
Na lewym brzegu Opatówki, w Starym Opatowie, wśród drzew stoi kościół Bernardynów. Kościół pierwotny wzniesiony w dwunastym wieku. W 1451 objęty przez bernardynów. Wówczas to wzniesiono nowy kościół oraz klasztor — fundowane przez Jana Tarłę. Kościół przebudowano gruntownie w latach 1751-65, co nadało mu charakter późnobarokowy.